kontakt@dejanlucka.com

Zabrana mučenja

Dejan Lučka | O društvenim i pravnim temama

Zabrana mučenja

Zabrana mucenja

Članak koji sam napisao za Banjalučki centar za ljudska prava

Članak je dostupan na sljedećem linku: Zabrana mučenja


Zabrana mučenja je jedan od fundamenata modernog pojma ljudskih prava. Da bi bili zaštićeni od torture policijskih i drugih organa, građani moraju poznavati svoja prava. Banjalučki centar za ljudska prava se zato oglašava u cilju informisanja javnosti, priređivanjem kratkog pregleda šta je to pravo svakog građanina da ne bude podvrgnut torturi i neljudskom ili ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju, odnosno šta konkretno predstavlja „zabrana mučenja“.

Mučenje je jedan od najstrašnijih načina za pokušaj naružavanja dostojanstva čovjeka i kršenja ljudskih prava svake individue. Vrlo često policijski organi država znaju da „lome volju ljudi koji im se suprotstavljaju ili odbijaju da sarađuju s njima time što će im nanositi teško izdržljive fizičke i psihičke bolove“. 

Zabrana mučenja je propisana u članu 3. Konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda (dalje u tekstu: EKLJP) iz 1950. godine, koja je prema Ustavu Bosne i Hercegovine direktno i prioritetno primjenjiva u Bosni i Hercegovini (prije bilo kojeg drugog pravnog propisa), a koju je BiH i ratifikovala 2002. godine. Ovaj član glasi:

Niko ne smije biti podvrgnut mučenju, ili nečovječnom ili ponižavajućem postupanju ili kažnjavanju.

Zabrana mučenja (torture) i nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, odnosno zabrana zlostavljanja je jedna od najznačajnijih normi ljudskih prava i međunarodnog prava. Ona se ubraja u ius cogens, što znači da obavezuje i države koje nisu potpisale i ratifikovale nijedan međunarodni ugovor kojim se određuje zabrana mučenja i drugi oblici zlostavljanja. Zabrana mučenja je apsolutnog karaktera i ne može se derogirati, odnosno od ove zabrane ne postoje izuzeci, čak ni u vanrednim okolnostima, kao što su teroristički napadi ili rat. Evropski sud za ljudska prava (dalje u tekstu: ESLJP) je u svojim presudama naglašavao da je član 3. apsolutan bez obzira na ponašanje ili stanje žrtve ili prirodu bilo kog zločina ili prijetnje bezbjednosti države. Ovaj princip je često potvrđivan i ponavljan od strane ESLJP-a (npr. u predmetima: Aksoy v. Turkey iz 1996. godine, Labita v. Italy iz 2000. godine i Ramirez Sanchez v. France iz 2006. godine). Dakle, zabrana mučenja je obavezna za državu pod bilo kojim okolnostima, čak i onda kada je sama država u opasnosti.

U našem slučaju Bosna i Hercegovina (kao i njeni entiteti i Distrikt Brčko) je dužna da se suzdrži od zlostavljanja, a njene vlasti dužne su da preduzmu odgovarajuće mjere kako bi se spriječilo da državni organi pribjegavaju mučenju ili drugim oblicima zlostavljanja. Ipak, ako do mučenja ili nekog drugog oblika zlostavljanja ipak dođe ili ako postoje informacije koje ukazuju na to da je došlo do nekog oblika zlostavljanja, BiH je dužna da sprovede odgovarajuću istragu, kao i da preduzme sve potrebne mjere da otkrije i na odgovarajući način kazni počinioce. Žrtvama zlostavljanja BiH je dužna da učini dostupnim pravna sredstva i da im omogući reparaciju (rehabilitaciju, naknadu štete, zvanično izvinjenje itd). Obaveze država koje proističu iz zabrane zlostavljanja detaljnije su definisane kroz praksu ESLJP-a.

Samu definiciju mučenja, kao najtežeg oblika zlostavljanja, u članu 1. sadrži Konvencija protiv torture i drugih surovih, neljudskih ili ponižavajućih kazni i postupaka iz 1984. godine, i ovom definicijom mučenja se prilikom primjene člana 3. EKLJP u načelu rukovodi i ESLJP:

Izraz „mučenje“ označava svaki akt kojim se jednoj osobi namjerno nanosi bol ili teška tjelesna ili duševna patnja da bi se od te osobe ili neke treće osobe dobile obavijesti ili priznanja, ili da bi se ta osoba kaznila za djelo što ga je ona ili neka treća osoba počinila ili za čije je izvršenje osumnjičena, da bi se ta osoba zastrašila ili da bi se na nju izvršio pritisak, ili zbog bilo kojeg drugog razloga utemeljenog na bilo kojem obliku diskriminacije, ako ta bol ili te patnje nanosi službena osoba ili bilo koja druga osoba koja djeluje u službenom svojstvu ili na njezin poticaj ili s njezinim izričitim ili prećutnim pristankom. Taj se izraz ne odnosi na bol ili patnje koje su posljedica isključivo zakonskih sankcija, neodvojivih od tih sankcija, ili koje te sankcije uzrokuju.

Zabrana mučenja – elementi

Definicija ima četiri osnovna elementa:

  1. Da bi određena radnja bila okarakterisana kao mučenje, u njoj mora da učestvuje službeno lice.
  2. Preduzetom radnjom kod žrtve moraju biti izazvane velike fizičke ili duševne patnje.
  3. Izvršilac radnje mora djelovati s namjerom, pošto mučenje iz nehata nije moguće, i mora imati određeni cilj: da od žrtve ili nekog trećeg lica dobije obavještenje ili priznanje, da žrtvu kazni, uplaši ili na nju izvrši pritisak, ili da je diskriminiše.
  4. Žrtva treba da bude bespomoćna, odnosno pod punom kontrolom izvršioca (u većini slučajeva to će značiti da je žrtva lišena slobode).
Zabrana mucenja
Zabrana mučenja – piramida

Pored mučenja, i drugi oblici zlostavljanja postoje u situacijama u kojima određenu ulogu ima službeno lice, odnosno država. Pored toga, neophodno je da je žrtvi nanijet određen stepen patnje. Član 3. EKLJP će biti povrijeđen samo kada je zlostavljanje dovoljno ozbiljno, odnosno kada je dostiglo „minimalnu razinu ozbiljnosti“ (tzv. de minimis pravilo). Ono što mučenje razlikuje od drugih, manje teških oblika zlostavljanja je to što kod ovih oblika zlostavljanja nedostaje neki od elemenata mučenja. Tako, neće se raditi o mučenju ako zlostavljanjem nisu nanijete naročito velike patnje, čak i ako su ostali elementi ispunjeni. Isto tako, neće se raditi o mučenju ako je žrtva pretrpjela veliki bol, ali izvršilac nije postupao sa posebnim ciljem. Pošto je jedan od zahtjeva i taj da žrtva mora biti bespomoćna, odnosno pod kontrolom izvršioca, neće predstavljati mučenje ni upotreba prekomjerne sile primjenjene da bi se osoba savladala i uhapsila. Međutim, jednom kada se otpor savladasvaka prinuda, fizička ili psihička, apsolutno je zabranjena. Za razliku od mučenja, zlostavljanje može postojati čak i kada izvršilac postupa iz nehata, pa čak i kada izvršilac u krivično-pravnom smislu ni ne postoji.“ Naime, jedna od obaveza koje država ima u cilju spriječavanja zlostavljanja jeste ta da prema licima lišenim slobode postupa čovječno i „s poštovanjem urođenog dostojanstva ljudske ličnosti“. To znači da se službena lica moraju uzdržavati od bilo kakvog oblika zlostavljanja prema licima lišenim slobode, i treba da im obezbijede da borave u humanim uslovima,

Zabrana mučenja – slučajevi

Kada su u pitanju konkretni predmeti i primjeri, navešćemo samo neke od njih:

U predmetu Rehbock v. Slovenia (iz 2000. godine)trinaest policajaca učestvovalo je u unaprijed planiranom hapšenju tri osumnjičena, uključujući i oštećenog, a sva trojica su bila osumnjičeni za trgovinu drogom. Prilikom hapšenja oštećeni je zadobio dvostruki prelom vilice i kontuzije lica. Nije bilo dokaza koji bi ukazivali na to da je oštećeni primjenio silu ili prijetio da primjeni silu protiv policije u vrijeme hapšenja. Sprovedena je istraga, ali nisu ispitani ni oštećeni, a ni druga lica koja su bila uhapšena zajedno sa njim, niti bilo koji drugi svjedoci osim pripadnika policije. U odgovoru vlade se tvrdilo da je policija upotrebila samo neophodna sredstva prinude da bi izvršila hapšenje. Imajući u vidu težinu povreda, kao i činjenicu da sporne činjenice nisu bile predmet bilo koje rasprave pred bilo kojim nacionalnim sudom, ESLJP je zaključio (stav 72) da je navedena država kao jedna od strana u predmetu imala obavezu dokazivanja da upotreba prinude nije bile pretjerana putem jakih argumenata. Odlučeno je da je došlo do povrede u skladu sa članom 3. EKLJP (Zabrana mučenja).

U predmetu Berlinski v. Poland (iz 2002. godine)oštećeni su bili bodibilderi koji su tvrdili da ih je policija pretukla nakon hapšenja u teretani. Činjenice su opovrgavane, ali je sud prihvatio tvrdnju da su oštećeni zadobili povrede tokom hapšenja. Sud je imao u vidu da su oštećeni uhapšeni tokom operacije koja je dovela do neočekivane situacije, te je zatražena pomoć policije. Mada su šestorica policajaca brojčano bili nadmoćni nad dvojicom oštećenih, moralo se imati u vidu da su oštećeni bili bodibilderi i da su pružali otpor legitimnim akcijama policije tako što su odbili da postupe u skladu sa usmenim zahtjevom da napuste teretanu, pružali otpor pokušajima policajaca da ih uhapse i udarali dvojicu policajaca. Oštećeni su uhapšeni tek nakon prijetnje vatrenim oružjem, poslije čega su osuđeni za napad na policajce. Sud se složio sa zaključkom domaćih sudova da oštećeni nisu kritički procijenili sopstveno ponašanje u situaciji u kojoj je postojala jednostavna obaveza prihvatanja legitimnih zahtjeva službenih lica, što predstavlja obavezu koja je dio opštih građanskih dužnosti u demokratskom društvu. Ove okolnosti su teško teretile oštećene. ESLJP je utvrdio (stav 62) da: „kada se dokaže da su navodne žrtve upotrebile silu u pružanju otpora hapšenju, dužnost vlade da dokaže da u ovom slučaju nije upotrebljena prevelika prinuda nije toliko obavezujuća što je dovelo do mišljenja da obaveza vlade da dokaže da u ovom predmetu nije upotrebljena prevelika prinuda nije toliko rigorozna.“ Težina povreda koje su oštećeni zadobili nije prevagnula nad činjenicom da je pribjegavanje fizičkoj prinudi u ovom slučaju uzrokovano ponašanjem samih oštećenih. Sud je zaključio da primjena prinude prema njima nije prešla dozvoljene granice. Težina povreda nije zamaglila činjenicu da je pribjegavanje fizičkoj prinudi u ovom slučaju bilo potrebno zbog postupanja samog tužioca, tako da nije bilo povrede člana 3. EKLJP (Zabrana mučenja).

U predmetu Bursuc v. Romania (iz 2004. godine), tužioca su zaustavila dvojica saobraćajnih policajaca i obratila mu se na neučtiv način. Kada im je on odgovorio u istom stilu, udarili su ga u glavu gumenom palicom, stavili mu lisice, tukli ga na putu do policijskog automobila i odveli u policijsku stanicu. U stanici su tužioca vukli po podu držeći ga za ruke, sa licem na podu, a šestorica drugih policajaca su ga udarali i šutirali nogama. U dva sata ujutro odveden je u bolnicu, gdje je utvrđeno da ima akutne povrede lobanje i mozga kao i povredu mrežnjače oka. Deset dana kasnije premešten je u drugu bolnicu gde je liječen zbog otoka mozga, efekata angine pogoršane traumom i razderotinama anusa. Sud je ustanovio da je nasilje kome je tužilac bio izložen bilo izuzetno ozbiljno i surovo, i da je moglo izazvati „veliku“ bol i patnju i shodno tome, moralo se smatrati mučenjem u skladu sa članom 3. EKLJP (Zabrana mučenja).

Dakle, da sumiramo: policijski i drugi organi ne smiju da vrše torturu ili zlostavljaju bilo koju osobu, makar ta osoba učinila najteže zločine (kao što su npr. ubistvo, silovanje, teška povreda…), a isto tako pri privođenju određenog lica, službena lica su dužna da postupaju u skladu sa odredbama člana 3. EKLJP, odnosno standardima o poštovanju ljudskih prava koje je ustanovio ESLJP. Policija i ostali organi koji predstavljaju državu su, pored zakona i propisa domaće države, u apsolutnoj obavezi da poštuju i Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, i to direktno i prioritetno u odnosu na bilo koju drugu odredbu bilo kog propisa u Republici Srpskoj, Federaciji Bosne i Hercegovine i Distriktu Brčko.

U tekstu iznad su navedeni osnovni principi kojim se ESLJP rukovodi prilikom primjene člana 3. EKLJP, i kojim se trebaju rukovoditi i državni organi prilikom primjene EKLJP u domaćem sistemu. Potrebno je da građani poznaju bar ove osnove da bi se na njih mogli pozivati i prilikom samog kršenja prava (ukoliko je moguće) ali pogotovo u postupcima u kojima se dokazuje da li je do kršenja njihovog prava došlo. Detaljnije informacije o principima iz člana 3. EKLJP mogu da se pronađu kroz raznovrsnu sudsku praksu Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu.


Izvori:

  • Zabrana mučenja i nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, Žarko Marković (urednik), [Akcija za ljudska prava, Podgorica 2013. godine]
  • Član 3. Evropske konvencije o ljudskim pravima – zabrana mučenja, nečovečnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja – Priručnik za advokate, [Interights, 2006. godine]
  • Zabranja mučenja, Edin Sejfulović, [Esej, Tuzla 2015. godine]
  • Konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, [Savjet Evrope, 1950. godina]
  • Konvencija protiv torture i drugih surovih, neljudskih ili ponižavajućih kazni i postupaka, [Rezolucija Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 39/46 od 10. decembra 1984. godine]
  • Evropska konvencija o sprečavanju mučenja i nečovječnih ili ponižavajućih kazni ili postupaka, [Savjet Evrope, 1987. godine]

Slučajevi Evropskog suda za ljudska prava:

  • Aksoy v. Turkey iz 1996. godine, [Application no. 21987/93]
  • Labita v. Italy iz 2000. godine, [Application no. 26772/95]
  • Rehbock v. Slovenia iz 2000. godine[Application no. 29462/95]
  • Berlinski v. Poland iz 2002. godine[Applications nos. 27715/95 and 30209/96]
  • Bursuc v. Romania iz 2004. godine, [Requête no 42066/98]
  • Ramirez Sanchez v. France iz 2006. godine, [Application no. 59450/00]